محمد مهدی شمس الدین فقیهی نواندیش
( گزارشی از آثار، آراء و منابع تالیفی و مرتبط با ایشان در کتابخانه شیخ بهایی)
علی شفیعی
محمدمهدی شمسالدین (زاده ۱۵ شعبان ۱۳۵۴، نجف – درگذشته ۲۱ دی ۱۳۷۹، بیروت.) ، فقیهی اصولی و مجتهدی شیعی که رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان بود، به علت ابتلا به سرطان ریه، در سن ۶۸ سالگی در بیروت درگذشت.
وی فقیهی نواندیش و نوآور بود که به ویژه تلاش های ژرفی در حوزه حقوق زنان و حقوق شهروندی در سایه حکومت های دینی به انجام رساند.
در ادامه به مناسبت سالگرد درگذشت آن فقیه ارجمند، گزارشی اجمالی از آثار و آراء وی در کنار گزارش آن چه در مورد وی در کتابخانه مرحوم شیخ بهایی دفتر تبلیغات خراسان موجود است ارائه خواهد شد.
- آثار و تالیفات منتشر شده و منتشر ناشده ایشان[1]
1-1 حرکة التاریخ عندالامام على(علیه السلام): که به نظر خود مؤلف کتاب بسیار مهمى است و نوآورى هاى فراوان دارد.
1-2 دراسات فى نهج البلاغه: این اثر در مجموعه انتشارات بنیاد نهج البلاغه با عنوان «جستجویى در نهج البلاغه» توسط محمود عابدى ترجمه و چاپ شده است. متن اصلى کتاب یک بار در سال 1374 هـ .ق. و بار دیگر در سال بعد از آن در بیروت چاپ شده است.
1-3 الامام على(علیه السلام) و الفلسفة الزمنیة.
1-4 شرح عهدالاشتر (شرح عهدنامه مالک اشتر).
1-5 السلم و قضایا الحرب عندالامام على(علیه السلام): کتاب یادشده با عنوان «جنگ و صلح از دیدگاه امام على(علیه السلام)» توسط بنیاد نهج البلاغه در ایران ترجمه و نشر روشنگر آن را چاپ کرده است.
1-6 الغدیر: پژوهشى سیاسى و اجتماعى در باره حکومت اسلامى بعد از رحلت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله).
1-7 ثورة الحسین ظروفها الاجتماعیه و آثارها الانسانیه: این کتاب تحت عنوان «ارزیابى انقلاب حسین(علیه السلام)» توسط مهدى پیشوایی ترجمه شده و چندین نوبت در قم به طبع رسیده است. طبع متن اصلى چندین بار در بغداد و بیروت صورت گرفته است.
1-8 ثورة الحسین فى الواقع التاریخى والوجدان الشعبى: (قیام امام حسین در واقعیت هاى تاریخى و ضمیر ملت ها) که در سال 1390 هـ .ق. در سلسله انتشارات من هدى النجف، در عراق چاپ شد.
1-9 الامام الحسین(علیه السلام) قصة حیاته و ثورته: (سرگذشت امام حسین و قیام او).
1-10 انصار الحسین الرجال و الدلالات: اثر مذکور در سال 1395 هـ .ق. در بیروت چاپ شد و در ایران با عنوان «شهیدان کربلا» توسط هوشنگ اجاقى ترجمه شده و نشر آفاق در تهران به چاپ آن مبادرت نموده است. همچنین توسط ناصر هاشم زاده با نام «انصارالحسین» ترجمه و از سوى انتشارات امیرکبیر چاپ شده است.
1-11 الامام و السیاسته و الولایة عند صدر المتألّهین.
1-12 عاشوراء.
1-13 نظام الحکم و الادارة فى الاسلام: که متن اصلى آن نخستین بار در سال 1374 هـ .ق. در بیروت چاپ شده و در ایران با عنوان «نظام حکومت و مدیریت در اسلام» توسط دکتر سید مرتضى آیت الله زاده شیرازى به فارسى برگردانیده شده و دانشگاه تهران آن را چاپ کرده است.
1-14 بین الجاهلیة و الاسلام.
1-15 التحقق الوجودى فى الاسلام.
1-16 محاضرات فى التاریخ الاسلامى.
1-17 دراسات و مواقف فى الفکر و السیاسة و المجتمع.
1-18 عقاید الشیعة الامامیه.
1-19 رسالة الحقوق الامام زین العابدین(علیه السلام).
1-20 مع الامام رضا(علیه السلام) فى ذکرى وفاته (که در کنگره جهانى امام رضا(علیه السلام) در مشهد ارائه شده است).
1-21 مطارحات فى الفکر المادى و الفکر الدینى: بخش هایى از این کتاب در روزنامه النهار بیروت در ذیحجه 1390هـ .ق. درج گردید و در ایران با عنوان «گفتگو و پژوهش درباره اندیشه مادى و اندیشه دینى» با ترجمه حسن شمس گیلانى چاپ شده است.
1-22 العلمانیه هل تصلح حلا لمشاکل کل لبنان: که با عنوان «حکومت منهاى دین» توسط حسن شمس گیلانى ترجمه و به سال 1362 هـ .ش. در ایران چاپ شده است.
1-23 فى الاجتماع السیاسى الاسلام.
1-24 مسائل الحرجة فى فقه المرأة: این کتاب در خصوص مسایل مربوط به زنان است و چهار جلد مى باشد. جلد اول با عنوان ستر ونظر در مورد حجاب و نگاه زن و مرد به یکدیگر بحث مى کند، جلد دوم با عنوان «اهلیة المرأة لتولى السلطه» به مشارکت سیاسى زنان مى پردازد، این مجلّد با عنوان: «حدود مشارکت سیاسى زنان در اسلام» توسط محسن عابدى ترجمه شده و انتشارات بعثت آن را چاپ کرده است. جلد سوم به بحث پیرامون حقوق زوجیه مى پردازد و در جلد چهارم حقوق مالى زنان مورد بحث و بررسى قرار گرفته است
1-25 تحقیقاتى در فقه اسلامى.
1-26 الاجتهاد و التقلید.
1-27 تفسیر آیات الصوم.
1-28 الاحتکار فى الشریعة الاسلامیة.
1-29 اسلام و تشکیل خانواده در مقایسه با دیگر مذاهب.
1-30 ولایة الامة على نفسها.
1-31 شرح لمعه: در 10 مُجلّد.
1-32 الاقرار.
1-33 الوصایه.
1-34 الضمان.( این سه کتاب اخیر دچار حریق شده و تنها بخش هایى از آن ها باقى مانده است.)
1-35 مقالات و نوشته هاى زیاد در خصوص فقه و اجتهاد و دیگر مباحث اسلامى که در چندین شماره از مجله العرفان (نخستین مجله شیعى) به چاپ رسیده است.
2 . آثار منتشر شده ایشان و موجود در کتابخانه شیخ بهایی
ثآثار
الف) کتاب های اصول فقهی و فقهی
- الاجتهاد و ال‍ت‍ج‍دی‍د ف‍ی ال‍ف‍ق‍ه الاس‍لام‍ی/ محمد مهدی شمس الدین.–بیروت: م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه،۱۴۱۹ ق.۱۹۹۹
۲۹۶ص. ۱۹۹۹،۳الف،۸ش/،۱۶۷،BP
- الاجتهاد و التقلید: بحث فقهی اس‍ت‍دلال‍ی/ محمد مهدی شمس الدین.–بیروت: ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه،۱۴۱۹ ق.۱۹۹۸ . ۵۹۲ص. ۳الف،۸ش/،۱۶۷،BP
الف/1 فقه زنان
- مسائل ح‍رج‍ه ف‍ی فقه ال‍م‍راه/ ت‍ال‍ی‍ف محمد مهدی شمسالدین.–بیروت: ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۹۹۴ -. ۵م،۸ش/،۱۸۹،BP
الف/2 فقه اقتصادی مقارن
- الاحتکار ف‍ی الشریعه الاس‍لام‍ی‍ه: بحث فقهی مقارن/ محمدمهدی شمسالدین.– بیروت: ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات،۱۴۱۸ ق.۱۹۹۸ . ۲۹۲ص. ۳الف،۸ش/،۱۹۰/۶۵،BP
الف/3 فقه سیاسی
- ف‍ی الاجتماع ال‍س‍ی‍اس‍ی الاس‍لام‍ی: المجتمع ال‍س‍ی‍اس‍ی الاس‍لام‍ی، م‍ح‍اول‍ه‌ت‍اص‍ی‍ل فقهی و تاریخی/ محمد مهدی شمس الدین.– قم: دارال‍ث‍ق‍اف‍ه،۱۴۱۴ق. ۳۷۲ص. ۹ف،۸ش/،۲۳۱،BP
- نظام الحکم و الاداره ف‍ی الاسلام/ محمدمهدی شمس الدین.– ال‍طب‍ع‍ه‌ال‍ث‍ال‍ث‍ه ت‍ح‍ت‍وی علی ف‍ه‍ارس ع‍ام‍ه.– قم: دارال‍ث‍ق‍اف‍ه،۱۴۱۲ ق. =۱۹۹۲ . ۶۷۴ص. ۱۹۹۲،۶ن،۸ش/،۲۳۱،BP
- ج‍ه‍اد الام‍ه، بحث فقهی اس‍ت‍دلال‍ی ی‍ت‍ن‍اول ب‍ع‍م‍ق و ش‍م‍ول‍ی‍ه م‍ش‍روع‍ی‍ه واح‍ک‍ام ج‍ه‍اد الام‍ه الاس‍لام‍ی‍ه/ محاضرات محمد مهدی شمسالدین؛ ب‍ق‍ل‍م ح‍س‍ن‌م‍ک‍ی.– بیروت: [ب‍ی ن‍ا]،۱۹۹۷ . ۴۷۸ص. ۹ج،۸ش/،۱۹۶/۱،BP
- فقه ال‍ع‍ن‍ف ال‍م‍س‍ل‍ح ف‍ی الاسلام/ محمدمهدی شمس الدین.– بیروت:ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات و ال‍ن‍ش‍ر،۲۰۰۱ م. =۱۴۲۲ ق. 212 ص. ۸ش،۸ع/،۱۹۸/۶،BP
- ال‍م‍ق‍اوم‍ه ف‍ی ال‍خ‍طاب ال‍ف‍ق‍ه‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ی/ ل‍م‍ح‍م‍د مهدی شمس الدین؛ اع‍دادو ت‍وث‍ی‍ق م‍رک‍ز ال‍دراس‍ات و ال‍ت‍وث‍ی‍ق ف‍ی ال‍ج‍ام‍ع‍ه الاس‍لام‍ی‍ه ف‍ی لبنان.– بیروت:ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات،۱۴۱۸ ق.۱۹۹۸ . ل، ۳۹۷ ص. ۷م،۸ش/،۲۳۳/۷،BP
ب) کتاب های کلامی و تاریخی
- الاسلام و ال‍غ‍رب/ محمد مهدی شمس الدین.– بیروت: م‍وس‍س‍ه الام‍ام‌ش‍م‍س الدین ل‍ل‍ح‍وار، ۱۴۲۴ ق ۲۰۰۴ م. ۱۸۴ص. ۵الف،۸ش/،۲۲۹/۳،BP
- العلمانیه : ت‍ح‍ل‍ی‍ل و ن‍ق‍د ل‍ل‍ع‍ل‍م‍ان‍ی‍ه م‍ح‍ت‍وی و ت‍اری‍خ‍ا ف‍ی م‍واج‍ه‍ه ال‍م‍س‍ی‍ح‍ی‍ه والاس‍لام و هل تصلح حلا لمشاکل لبنان؟/ محمدمهدی شمسالدین.–طب‍ع‍ه ث‍ال‍ث‍ه م‍ص‍ح‍ح‍ه و ف‍ی‍ه‍ا اض‍اف‍ات.– بیروت: ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات،۱۹۹۶. ۲۷۲ص. ۱۹۹۶،۸ع،۸ش/،۲۲۹/۳،BP
- ث‍وره الحسین ف‍ی ال‍وج‍دان ال‍ش‍ع‍ب‍ی/ محمد مهدی شمس الدین.–[بیروت]: ال‍دار الاس‍لام‍ی‍ه،۱۴۰۰ ق. ۳۲۴ص. ۹ث،۸ش/،۴۱/۴،BP
- انصارالحسین: دراس‍ه ع‍ن ش‍ه‍داء ث‍وره الحسین: الرجال و الدلالات/محمدمهدی شمس الدین.– قم: م‍وس‍س‍ه ال‍ب‍ع‍ث‍ه ال‍دراس‍ات الاس‍لام‍ی‍ه،۱۴۰۷ق. ۲۱۵ص. ۸ش،۵ح/،۴۲،BP
- ف‍ی الاجتماع ال‍م‍دن‍ی الاس‍لام‍ی: اح‍ک‍ام ال‍ج‍وار ف‍ی الشریعه الاس‍لام‍ی‍ه/ محمدمهدی شمس الدین.– بیروت: م‍وس‍س‍ه الامام شمس الدین ل‍ل‍ح‍وار؛ م‍وس‍س‍ه‌ال‍م‍رح‍وم محمد ف‍ی‍ع حسین معرفی، ۱۴۲۴ ق = ۲۰۰۴ م. ۱۵۱ص. ۹ف،۸ش/،۲۵۴/۳،BP
ج) آثار ترجمه شده از ایشان به زبان فارسی
- پ‍ژوه‍ش‍ی پیرامون: زن‍دگ‍ان‍ی امام حسین (ع)/ ت‍ال‍ی‍ف محمدمهدی شمسالدین؛ ترجمه مهدی پ‍ی‍ش‍وائ‍ی.– قم: دارال‍ت‍ب‍ل‍ی‍غ اسلامی، [ب‍ی ت‍ا]. ۴۳۱ص. ۴پ،۹ش/،۴۱/۴،BP
- جامعه سیاسی اسلامی “مبانی فقهی و تاریخی”/ محمد مهدی شمسالدین؛ ترجمه و ت‍ح‍ش‍ی‍ه: م‍رت‍ض‍ی آیت ال‍ل‍ه‌زاده ش‍ی‍رازی.– تهران: دان‍ش‍گ‍اه‌ت‍ه‍ران، م‍وس‍س‍ه انتشارات و چاپ،۱۳۸۰ . ۳۵۵ص. ۲ج،۸ش/،۲۳۱،BP
- نظام حکومت و مدیریت در اسلام/ ت‍ال‍ی‍ف محمد مهدی شمسالدین؛ترجمه و ت‍ح‍ش‍ی‍ه م‍رت‍ض‍ی آی‍ت‌ال‍ل‍ه‌زاده ش‍ی‍رازی.– تهران: دانشگاه تهران،۱۳۷۵. ۱۴، ۶۴۸ ص. ۱۳۷۵،۶۰۴۱ن،۸ش/،۲۳۱،BP
- انصار الحسین/ نوشته محمد مهدی شمس الدین؛ ترجمه ناصر ه‍اش‍م‌زاده.– تهران: امیرکبیر،۱۳۶۴ . ۲۲۷ص. ۸۰۴۱الف،۸ش/،۴۲،BP
د) در مورد آراء محمد مهدی شمس الدین
- ال‍ت‍طب‍ی‍ع بین ض‍رورات الان‍ظم‍ه و خ‍ی‍ارات الام‍ه: ف‍ی ف‍ک‍ر الامام آی‍ه ال‍ل‍ه‌ال‍ش‍ی‍خ محمد مهدی شمس الدین رئیس ال‍م‍ج‍ل‍س الاس‍لام‍ی ال‍ش‍ی‍ع‍ی الاع‍ل‍ی ف‍ی‌ل‍ب‍ن‍ان/ ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه ل‍ل‍دراس‍ات و ال‍ن‍ش‍ر.– ال‍طب‍ع‍ه ال‍ث‍ال‍ث‍ه مع زی‍ادات.–بیروت: ال‍م‍وس‍س‍ه ال‍دول‍ی‍ه،۱۹۹۷ . ۱۶۸ص. ۹م،۸ش/،۲۳۳/۷،BP
- محمد مهدی شمس الدین، دراس‍ه ف‍ی رواه الاص‍لاح‍ی‍ه/ حسین رحال.–بیروت: م‍رک‍ز ال‍ح‍ض‍اره ل‍ت‍ن‍م‍ی‍ه الفکر الاس‍لام‍ی،۲۰۱۰ م. ۲۴۷ص. ۳ر،۸ش/،۲۳۳/۷،BP
3.پاره ای از آرائ ویژه مرحوم شمس الدین
3-1 احكامي كه براي تنظيم روابط مختلف اجتماعي اعم از اقتصادي، سياسي، روابط خارجي لازم است، احكامي متغير و زمانمند هستند كه با از دست دادن مصلحت اجتماعي مقتضي آنها زمانشان به سر مي‌رسند. اين احكام مولود اراده جامعه در تنظيم امور خود است.
3-2 دو گونگی بدیهیات: شمس الدين وقتي مسئله صلاحيت زن براي به دست گرفتن زمام قدرت را بررسي مي‌كند پيش از ورود به بحث ميان آنچه بديهيّات فقه و بديهيات دين مي‌نامد تفاوت قائل مي‌شود مي‌گويد: «بي‌ترديد بسياري از بديهيات فقه ـ به خصوص مسائلي كه مذاهب و فقهاي اسلامي بر آن هم‌داستانند ـ از بديهيات دين هم هست، ولي فقيه نمي‌تواند قاطعانه بگويد همه بديهيات فقه از بديهيات دين نيز هستند؛ زيرا ثابت شده است كه برخي از بديهيات يك يا دو مذهب فقهي از بديهيات دين نيست و در برخي از حالات مسئله‌اي كه در همه مذاهب فقهي بديهي به شمار مي‌رود از بديهيات دين نيست، بلكه جاي تامل دارد.
3-3 مدافع تئوری حکومت مردم بر مردم[2]
3-4 معتقد به ولایت زنان [3]
3-5 توسعه قلمرو منطقه الفراغ تشریع[4]
3-6 باور به مقاصد الشریعه[5]
3- 7 تفکیک سنت تشریعی از سنت تدبیری[6]
[1] . این بخش از معرفی برگرفته شده از مقاله نویسنده ارجمند جناب آقای گلی زواره ای است.
[2] . ر.ک.به کتاب: دولت انتخابی اسلامی و مردم‌سالاری (بررسی آراء شیخ محمدمهدی شمسالدین و دکتر مهدی حائری‌یزدی) و محمد مهدی شمس الدین، دراس‍ه ف‍ی رواه الاص‍لاح‍ی‍ه، حسین رحال.
[3] . محمد مهدی شمس الدین، دراس‍ه ف‍ی رواه الاص‍لاح‍ی‍ه، حسین رحال.
[4] . ر.ک.به: مقاله « نگاهی گذرا به برخی مبانی و نوآوری‌های فقهی، اصولی، حدیثی و رجالی آیت‌الله سیستانی، حمیدرضا تمدن و… محمد مهدی شمس الدین، دراس‍ه ف‍ی رواه الاص‍لاح‍ی‍ه، حسین رحال.
[5] . همان.
[6] . محمد مهدی شمس الدین، دراس‍ه ف‍ی رواه الاص‍لاح‍ی‍ه، حسین رحال.
