شیخ مفید گشایشگر افق های نو در اندیشه شیعی
(مروری بر آثار شیخ و منشورات مرتبط با وی در کتابخانه شیخ بهایی)
علی شفیعی
مُحمّد بن مُحمّد بن نُعمان (۹۴۸–۱۰۲۲م) (ذیقعده ۳۳۶ ق در عراق – ۳ رمضان ۴۱۳ بغداد) ملقب به شیخ مُفید و معروف به ابن المعلّم، فقیه و متکلم و از علمای برجسته شیعه سده ۴ هجری قمری است. این فقیه اصولی و متکلم برجسته شیعه از شاگردان شیخ صدوق و از پیشگامان در تدوین علم کلام و اصول فقه شیعه امامیه است. عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى از شاگردان وی هستند.
سده چهارم تاریخ اسلام سده شکوفایی علمی است، که هم‌زمان با استقرار دولت آل بویه در بغداد است. در این دوران دانش‌های مختلفی بالیدن گرفتند و کتاب‌های گوناگونی در بیشتر شاخه‌های علمی نگاشته شد. در این دوران بغداد مرکز علمی جهان اسلام لقب گرفت و در قلمرو دولت‌های اسلامی، دانشمندان و اندیشمندان برجسته‌ای در حوزه‌های علمی مختلف ظهور کردند. اهمیت تاریخی این دوره از آن روست که به دلیل روی کار آمدن دولت‌های شیعی مستقل، همچون آل بویه در ایران، شیعیان توانستند عقیده‌های خود را تا حدود بسیاری به‌صورت آزاد بیان کنند.
برخی استادان: در علم کلام: طاهر غلام ابی الحبیش و ابوالحسین علی ابن عبدالله بن وصیف (ناشی اصغر) و در علم حدیث: علی ابن محمد الرفاع و ابو جعفر ابن قولویه و شیخ صدوق. شاگردان معروف وی: سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی.
بنابر نقل شیخ طوسى، شاگرد برجسته شیخ مفید، وى بالغ بر ۲۰۰ عنوان کتاب تألیف نموده است. نجاشی ۱۷۱ جلد کتاب از تالیفات شیخ را ذکر کرده است که اسامی برخی از آنها به این ترتیب است: در فقه: المقنعه، الفرائض الشرعیه ، احکام النساء و…. در علوم قرآنی: الکلام فی دلائل القرآن، وجوه اعجاز القرآن، النصره فی فضل القرآن، البیان فی تألیف القرآن. در علم کلام و عقاید: اوائل المقالات، نقض فضیله المعتزله، الافصاح، الایضاح، الارکان. در تاریخ نگاری: الجمل و کتاب الارشاد: قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارش های حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «الارشاد» شیخ مفید است.
پرداختن به شخصیت کلامی، فقهی، اصولی و…شیخ مفید بیرون از اهداف این نوشتار است و لذا در ادامه فقط به پاره ای آراء ویژه شیخ مفید که در نگاشته های چندی از نویسندگان به آن اشاره شده پرداخته و سپس گزارشی از آثار موجود شیخ مفید و هم چنین آثار مرتبط با وی که در کتابخانه مرحوم شیخ بهایی موجود است ارائه خواهد شد. البته در این گزارش از پرداختن به مقالات و نرم افزارهای مرتبط با آثار و آراء شیخ مفید خودداری شده است چرا که خود آن آثار فصل مشبعی را به خود اختصاص می دهد.
پاره اي از آراء فقهی ویژه شيخ مفيد
1ـ صحت عقد فعلی و عدم نیاز به لفظ یا قرینه ای دال بر تراضی و تقابض بیعی (بیع معاطاتي). (مفاتيح الشرايع، ج 3/48) 2ـ اگر مرد وارثي غير از زن نداشته باشد، تمام مال به زن داده مي شود . (مفاتيح الشرايع، ج 3/304) 3ـ طلاق دادن پسر عاقل ده ساله جايز است. (مفاتيح الشرايع، ج 2/313) 4ـ اگر آبي كه نجاست آن غالب است بر كسي ريخت، آب كشيدن آن مستحب است. (مفاتيح الشرايع، ج 1/55) 5ـ غسل ارتماسي در آب راكد شايسته نيست. (مفاتيح الشرايع، ج 1/51) 6ـ كسي كه به عمد جنب باقي مانده است، جايز نيست كه تيمم كند اگر چه بيم قضا شدن نماز رود. (مفاتيح الشرايع، ج 1/59) 7ـ جواز زايل نمودن نجاست با آب مضاف. (مفاتيح الشرايع، ج 1/77) 8ـ [بنا به رأي اكثر فقها، اول وقت در نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا جهت فضيلت است و در آخر وقت نماز مجزي از تكليف است] بر خلاف شيخ كه اول دو وقت را براي شخص مختار مي داند و آخر دو وقت را براي مضطرّ (مفاتيح الشرايع، ج 1/88) 9ـ اول وقت نماز عشا موقع از بين رفتن شفق طرف غرب است. (مفاتيح الشرايع، ج 1/88) 10ـ وقت نماز عيد موقع بالا آمدن خورشيد است نه طلوع آن. (مفاتيح الشرايع، ج 1/91) 11ـ حرمت نماز گزاران در قباي بسته شده. (مفاتيح الشرايع، ج 1/111) 12ـ كراهت تخلي پشت يا روبروي قبله. 13ـ بهره برداري از اندوخته هاي معدني چون انفال اندمشروط به اذن از امام است. (مفاتيح الشرايع، ج 3/25) 14ـ بر طبق نظر مشهور، اگر قطره خون اندكي به اندازه يك اوقيه در قابلمه آب گوشتي بيفتد، ظرف با آب در آن نجس گرديده، و گوشت داخل آن بايد آب كشيده شود. لكن شيخ مفيد حكم به پاك بودن آن داده، زيرا آتش باعث از بين رفتن گوشت مي گردد. (مفاتيح الشرايع، ج 2/193) 15ـ زناكردن با مادر زن قبل از ازدواج موجب حرمت در ازدواج نمي گردد، به شرطي كه مادر زن، عمه يا خاله نباشد ـ بر خلاف رأي مشهور. (مفاتيح الشرايع، ج2/241) 16ـ وي بر خلاف مشهور مي گويد: اگر زن بر زناكردن اصرار كند، بر مرد حرام مي گردد؛ زيرا غرض از تناسل به واسطه اختلاط نسبهاي گوناگون از بين مي رود. (مفاتيح الشرايع، ج 2/245) 17ـ روزه شخص بيهوش با فرض نيت قبل از بيهوشي وي صحيح است، در حالي كه بيشتر فقها بر خلاف آنند. (مفاتيح الشرايع، ج 1/238)
الف) آثار و تالیفات شیخ مفید در کتابخانه مرحوم شیخ بهایی دفتر تبلیغات خراسان رضوی
الف/1) آثار کلامی
- رساله ت‍ف‍ض‍ی‍ل ام‍ی‍ر ال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام در اث‍ب‍ات ب‍رت‍ری ح‍ض‍رت ام‍ی‍رم‍وم‍ن‍ان ع‍ل‍ی‌ب‍ن اب‍ی‍طال‍ب ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام/ م‍ؤل‍ف: ابو عبدالله بن م‍ح‍م‍دب‍ن م‍ح‍م‍دب‍ن‌ن‍ع‍م‍ان معروف به شیخ مفید؛ ترجمه: ع‍ل‍ی‍رض‍ا ب‍ه‍اردوس‍ت، و محمد ح‍س‍ی‍ن‌ش‍م‍س‍ای‍ی.– م‍ش‍ه‍د: ان‍ت‍ش‍ارات ت‍اس‍وع‍ا،۱۳۷۹ . ۷۲ص. ۹ب/،۳۷/۴۰۴۲،BP
- الافصاح فی ام‍ام‍ه ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام؛ و ی‍ل‍ی‍ه ای‍م‍ان ابی طال‍ب/ت‍ال‍ی‍ف ابی عبدالله محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ح‍ارث‍ی ال‍م‍ع‍روف به ش‍ی‍خ‌ال‍م‍ف‍ی‍د.– ق‍م: ال‍ب‍ع‍ث‍ه،۱۴۱۲ ق. ۲۹۶، ۴۸ ص. ۷الف،۷۹م/،۲۲۳/۵،BP
- الارشاد فی م‍ع‍رف‍ه ح‍ج‍ج ال‍ل‍ه علی ال‍ع‍ب‍اد/ ت‍ال‍ی‍ف الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د الام‍ام اب‍ی‌ع‍ب‍دال‍ل‍ه محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری ال‍ب‍غ‍دادی؛ ت‍ح‍ق‍ی‍ق م‍وس‍س‍ه آل‌ال‍ب‍ی‍ت ع‍ل‍ی‍ه‍م ال‍س‍لام لاح‍ی‍اء ال‍ت‍راث.– ق‍م: م‍وس‍س‍ه آل ال‍ب‍ی‍ت (ع) لاح‍ی‍اءال‍ت‍راث،۱۴۱۶ ق. ۴الف،۷م/،۳۶،BP
- ت‍ص‍ح‍ی‍ح الاع‍ت‍ق‍اد/ ابی عبدالله محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری‌ال‍ب‍غ‍دادی؛ ت‍ق‍دی‍م م‍ح‍م‍درض‍ا ال‍ج‍ع‍ف‍ری؛ اع‍داد مرکز ال‍ث‍ق‍اف‍ه ال‍ج‍ع‍ف‍ری‍ه ل‍ل‍ب‍ح‍وث وال‍دراس‍ات.– ت‍ه‍ران: روش‍ن‍ای م‍ه‍ر،۱۳۸۸ . ۲۵۵ص. ۶۰۸۸الف،۲الف/،۲۰۹/۶،BP
- ال‍ف‍ص‍ول ال‍ع‍ش‍ره ف‍ی‌ال‍غ‍ی‍ب‍ه. ال‍م‍س‍ائ‍ل ال‍ص‍اغ‍ان‍ی‍ه فی ال‍رد علی ابی ح‍ن‍ی‍ف‍ه/ت‍ال‍ی‍ف محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری ال‍ب‍غ‍دادی ال‍م‍ل‍ق‍ب ب‍ال‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د؛ن‍وادر ال‍روان‍دی/ ت‍ال‍ی‍ف ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه بن علی ال‍ح‍س‍ی‍ن‍ی ال‍راون‍دی؛ م‍وال‍ی‍د الائ‍م‍ه.–ق‍م: دارال‍ک‍ت‍اب، [بی تا]. ۱ج..(ص‍ف‍ح‍ه‌ش‍م‍اری گوناگون). ۶ف،۷م/،۲۲۴،BP
- المقالات و ال‍رس‍الات/ [گ‍روه‍ی از ع‍ل‍م‍اء و اس‍ات‍ی‍د ح‍وزه و دان‍ش‍گ‍اه].– ق‍م:ال‍م‍وت‍م‍ر ال‍ع‍ال‍م‍ی ب‍م‍ن‍اس‍ب‍ه ال‍ذک‍ری الال‍ف‍ی‍ه ل‍وف‍اه الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د،۱۴۱۳ ق.۱۳۷۲. ۱۳۷۲،۹ک،۷۰۵م/،۲۰۱/۷۵،BP
الف/2) آثار تاریخی
- الجمل و النصره ل‍س‍ی‍د ال‍ع‍ت‍ره فی ح‍رب ال‍ب‍ص‍ره/ ت‍ال‍ی‍ف ابی عبدالله م‍ح‍م‍دب‍ن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری ال‍ب‍غ‍دادی الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د؛ ت‍ح‍ق‍ی‍ق ال‍س‍ی‍د ع‍ل‍ی‌م‍ی‍رش‍ری‍ف‍ی.– ق‍م: م‍ک‍ت‍ب الاع‍لام الاس‍لام‍ی – مرکز ال‍ن‍ش‍ر،۱۴۱۶ ق.۱۳۷۴ش. ۶۰۰ص. ۱۳۷۴،۷م،۸ج/،۳۷/۹۵،BP
الف/3) آثار روایی -اخلاقی
- الاخ‍ت‍ص‍اص / ت‍ال‍ی‍ف ابی عبدالله محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری‌ال‍ب‍غ‍دادی ال‍م‍ل‍ق‍ب ب‍ال‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د؛ ص‍ح‍ح‍ه و ع‍ل‍ق ع‍ل‍ی‍ه ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ال‍غ‍ف‍اری؛ رت‍ب‌ف‍ه‍ارس‍ه م‍ح‍م‍ود ال‍زرن‍دی ال‍م‍ح‍رم‍ی.– ق‍م: ج‍م‍اع‍ه ال‍م‍درس‍ی‍ن فی ال‍ح‍وزه‌ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ه فی ق‍م، [۱۳۶۲]. ۱۲، ۴۵۳ ص.: ن‍م‍ون‍ه. ۳۲الف،۷م/،۱۳۰/۵،BP
- …الام‍ال‍ی / ابی عبدالله محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری ال‍ب‍غ‍دادی‌ال‍م‍ل‍ق‍ب ب‍ال‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د ال‍م‍ت‍وف‍ی۴۱۳ ؛ ت‍ح‍ق‍ی‍ق ال‍ح‍س‍ی‍ن اس‍ت‍ادول‍ی، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍رغ‍ف‍اری.– ق‍م: ج‍م‍اع‍ه ال‍م‍درس‍ی‍ن فی ال‍ح‍وزه ال‍ع‍ل‍م‍ی‍ه،۱۴۰۳ ق.۱۳۶۱ . ۴۳۲ص.: ن‍م‍ون‍ه. ۸الف،۷م/،۱۳۰/۵،BP
الف/4) آثار فقهی
- المقنعه / ت‍ال‍ی‍ف ابی عبدالله محمد بن محمد بن ال‍ن‍ع‍م‍ان ال‍ع‍ک‍ب‍ری‌ال‍ب‍غ‍دادی ال‍م‍ل‍ق‍ب ب‍ال‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د؛ ت‍ح‍ق‍ی‍ق و ن‍ش‍ر م‍وس‍س‍ه ال‍ن‍ش‍ر الاس‍لام‍ی.–ق‍م: م‍وس‍س‍ه ال‍ن‍ش‍ر الاس‍لام‍ی،۱۴۱۰ ق. ۸۶۸ص.: ن‍م‍ون‍ه. ۷۸م،۷م/،۱۸۱/۴،BP
- م‍ص‍ن‍ف‍ات الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د/ ج 9 ( احکام النساء، ذبائح اهل الکتاب، المسح علی الرجلین، رساله فی المهر و…)[ت‍ح‍ق‍ی‍ق: الشیخ مهدی نجف].– ق‍م: م‍ک‍ت‍ب الاع‍لام‌الاس‍لام‍ی،۱۴۱۳ ق. ۱۴ج..: ج‍دول، ن‍م‍ون‍ه. ۷م/،۲۰۱/۷۴،BP
ب) شیخ مفید آراء و آثار وی
در ذیل این سرفصل تلاش شده تا به پاره ای آثار که یا شرح و ترجمه آثار مرحوم شیخ مفید هستند و یا در باره شیخ مفید و آراء وی منتشر شده اند اشاره شود .
ب/1) ترجمه و شرح آثار شیخ مفید
- ترجمه م‍ج‍ال‍س: ال‍ف‍ص‍ول ال‍م‍خ‍ت‍اره م‍ن ال‍ع‍ی‍ون و ال‍م‍ج‍ال‍س‍ی م‍ع‍روف‌ب‍م‍ج‍ال‍س/ ت‍ال‍ی‍ف شیخ مفید عبدالله محمد بن م‍ح‍م‍دب‍ن ال‍ن‍ع‍م‍ان؛ ان‍ت‍خ‍اب‌م‍رت‍ض‍ی علم ال‍ه‍دی اب‍وال‍ق‍اس‍م علی بن ال‍ح‍س‍ی‍ن م‍وس‍وی؛ ترجمه آق‍ا ج‍م‍ال ال‍دی‍ن‌م‍ح‍م‍د بن آق‍ا ح‍س‍ی‍ن م‍ح‍ق‍ق خ‍وان‍س‍اری؛ ب‍ت‍ص‍ح‍ی‍ح و اه‍ت‍م‍ام خ‍ان‍ب‍اب‍ام‍ش‍ار.–ت‍ه‍ران: آئ‍ی‍ن م‍ه‍ر،۱۳۸۰ ق =۱۳۳۹ . ۵۱۷ص. ۶۰۴۱ف،۷ م/،۲۰۱/۷۵،BP
- … الجمل (النصره ل‍س‍ی‍د ال‍ع‍ت‍ره)، یا، ن‍ب‍رد ج‍م‍ل/ ابو عبدالله م‍ح‍م‍دب‍ن‌م‍ح‍م‍د بن ن‍ع‍م‍ان شیخ مفید؛ ترجمه و ت‍ح‍ش‍ی‍ه م‍ح‍م‍ود م‍ه‍دوی دام‍غ‍ان‍ی.–ت‍ه‍ران: ن‍ش‍ر ن‍ی،۱۳۸۳ . ۲۸۰ص. ۷۳۰۴۱م،۸ج/،۳۷/۹۵،BP
- ترجمه و متن ام‍ال‍ی شیخ مفید/ م‍ح‍م‍دب‍ن م‍ح‍م‍دب‍ن ن‍ع‍م‍ان ع‍ک‍ب‍ری‌ب‍غ‍دادی؛ م‍ت‍رج‍م ح‍س‍ی‍ن اس‍ت‍اد ول‍ی.– م‍ش‍ه‍د: ب‍ن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‍ه‍ای اس‍لام‍ی‌آس‍ت‍ان ق‍دس رضوی،۱۳۶۴ . ۴۲۴ص. ۸۰۴۱الف،۷م/،۱۳۰/۵،BP
- ت‍ه‍ذی‍ب الاح‍ک‍ام فی شرح المقنعه ل‍ل‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د رض‍وان ال‍ل‍ه ع‍ل‍ی‍ه/ ت‍ال‍ی‍ف‌اب‍ی‌ج‍ع‍ف‍ر محمد بن ال‍ح‍س‍ن ال‍طوس‍ی؛ ح‍ق‍ق‍ه و ع‍ل‍ق ح‍س‍ن ال‍م‍وس‍وی‌ال‍خ‍رس‍ان.– ت‍ه‍ران: دارال‍ک‍ت‍ب الاس‍لام‍ی‍ه،۱۳۶۴ . ۴خ،۹ت/،۱۳۰/۶،BP
- ت‍ف‍س‍ی‍ر القرآن ال‍م‍ج‍ی‍د: ال‍م‍س‍ت‍خ‍رج م‍ن ت‍راث‌ال‍ش‍ی‍خ ال‍م‍ف‍ی‍د رح‍م‍ه‌ال‍ل‍ه/ س‍ی‍دم‍ح‍م‍د علی ای‍ازی؛ [ب‍رای] مرکز ف‍ره‍ن‍گ و م‍ع‍ارف ق‍رآن.– ق‍م: م‍وس‍س‍ه‌ب‍وس‍ت‍ان کتاب ق‍م (ان‍ت‍ش‍ارات دفتر تبلیغات اسلامی ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه ق‍م)،۱۳۸۳ . ۶۰۰ص. ۷ت،۷ م/،۹۳/۵،BP
ب/2) شیخ مفید و آراء کلامی، فقهی، سیاسی و …
- م‍ص‍ن‍ف‍ات الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د/ [ت‍ح‍ق‍ی‍ق علی م‍ی‍رش‍ری‍ف‍ی].– ق‍م: م‍ک‍ت‍ب الاع‍لام‌الاس‍لام‍ی،۱۴۱۳ ق. ۱۴ج..: ج‍دول، ن‍م‍ون‍ه. ۷م/،۲۰۱/۷۴،
- علم امام از دی‍دگ‍اه شیخ مفید و آی‍ت‌ال‍ل‍ه ج‍وادی‌آم‍ل‍ی/ زه‍را ی‍وس‍ف‍ی ت‍ه‍ی‍ه‌م‍وس‍س‍ه آم‍وزش ع‍ال‍ی ح‍وزوی م‍ع‍ص‍وم‍ی‍ه.– ق‍م ¬-bت‍ل‍ف‍ن ن‍اش‍ر: ۰۲۵۳۷۸۳۱۷۲۱-۰۲۵۳۱۱۵۲۷۱۶،آدرس ن‍اش‍ر :ق‍م -: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان‌ک‍ت‍اب،۱۴۰۰ . ۲۲۴ص.، ؛ ۲۰x۱۲ س‌م. ۲۲۳/۳۴،BP
- ب‍ررس‍ی ان‍طب‍اق ش‍دون ام‍ام‍ت در کلام امامیه (از شیخ مفید تا ف‍اض‍ل م‍ق‍داد) بر ق‍رآن و س‍ن‍ت/ محمد ح‍س‍ی‍ن ف‍اری‍اب.– ق‍م: م‍وس‍س‍ه آم‍وزش‍ی وپ‍ژوه‍ش‍ی امام خ‍م‍ی‍ن‍ی (ق‍دس س‍ره)،۱۳۹۶ . ۶۴۱ص. ۴ب،۲ف/،۲۲۳،BP
- ج‍ه‍ود الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د ال‍ف‍ق‍ه‍ی‍ه و م‍ص‍ادر اس‍ت‍ن‍ب‍اطه/ م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن ن‍ص‍ار.–ق‍م: دفتر تبلیغات اسلامی ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه ق‍م، مرکز ان‍ت‍ش‍ارات،۱۳۷۹ ۲۹۵ص. ۹ج،۶ن/،۱۸۱/۵،BP
- شیخ مفید و تاریخ نگاری/ ق‍اس‍م خ‍ان‍ج‍ان‍ی.– ق‍م: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه ح‍وزه ودان‍ش‍گ‍اه،۱۳۹۲ . ده،۳۰۲ص.: ج‍دول. ۲خ،۷م/،۲۰۱/۷۵،BP
- پ‍رس‍م‍ان‍ه‍ای کلامی: پ‍ن‍ج رساله ک‍وت‍اه کلامی از شیخ مفید، ف‍خ‍رال‍م‍ح‍ق‍ق‍ی‍ن،شیخ طوسی، سید مرتضی/ به ک‍وش‍ش و ت‍رج‍م‍ه‌ع‍ل‍ی اوج‍ب‍ی.– ت‍ه‍ران:وزارت ف‍ره‍ن‍گ و ارش‍اد اسلامی . س‍ازم‍ان چ‍اپ و ان‍ت‍ش‍ارات،۱۳۸۶ . ۱۷۲ص. ۴پ،۸الف/،۲۱۱/۵،BP
- ب‍اف‍ت‍اره‍ای خ‍ی‍زش علمی شیعه در سده های چهارم و پ‍ن‍ج‍م قمری با ت‍اک‍ی‍دب‍ر آثار شیخ مفید/ محمد ب‍اغ‍س‍ت‍ان‍ی ک‍وزه گ‍ر؛ س‍روی‍راس‍ت‍ار م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر ان‍ص‍اری؛وی‍راس‍ت‍ار م‍ح‍م‍داس‍م‍اع‍ی‍ل ان‍ص‍اری؛ ت‍ه‍ی‍ه پ‍ژوه‍ش‍ک‍ده اسلام ت‍م‍دن‍ی.– ق‍م: دف‍ت‍رت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اسلامی ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه ق‍م ، م‍ع‍اون‍ت پ‍ژوه‍ش‍ی، پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه علوم وف‍ره‍ن‍گ اسلامی،۱۳۹۸ . [۲۹۹]ص.: ن‍م‍ودار. ۱۳۹۸،۲ب،۷م/،۲۰۱/۷۵،BP
- شیخ مفید/ ت‍م‍ی‍م‍ه ب‍ی‍گ‍م دائ‍و؛ [م‍ت‍رج‍م] پ‍وی‍ا ه‍ی‍ب‍ت ال‍ل‍ه‍ی.– ت‍ه‍ران:ن‍ام‍ک،۱۳۹۸ . ۱۶۴ص. ۲ب،۷م/،۲۰۱/۷۵،BP
- م‍ب‍ان‍ی کلامی اصول فقه امامیه، م‍ک‍ت‍ب شیخ مفید/ ت‍ال‍ی‍ف ح‍س‍ی‍ن‌ب‍ی‍رش‍ک.– ت‍ه‍ران: دان‍ش‍گ‍اه امام ص‍ادق،۱۳۹۶ . ۲۸۰ص. ۹ب،۷م/،۱۵۸/۴،BP
- ن‍ظام سیاسی ودول‍ت م‍طل‍وب دران‍دی‍ش‍ه سیاسی شیخ مفید،س‍ی‍دم‍رت‍ض‍ی‌وش‍ی‍خ طوسی/ علی خ‍ال‍ق‍ی؛ م‍ح‍م‍ودش‍ف‍ی‍ع‍ی و م‍ح‍م‍درض‍ام‍وس‍وی‍ان.– [بی ج‍ا:بی ن‍ا، بی تا]. ۲۴۰ص. ۶ن،۲خ/،۲۰۱/۷۱،BP
- اندیشه سیاسی شیخ مفید و ابو ال‍ص‍لاح ح‍ل‍ب‍ی/ علی خ‍ال‍ق‍ی؛ ت‍ه‍ی‍ه :پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه علوم و ف‍ره‍ن‍گ اسلامی، پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه علوم و اندیشه سیاسی.– ق‍م:م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( مرکز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر تبلیغات اسلامی ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه‌ق‍م،۱۳۸۸ . [ ۱۵۶ ] ص. ۱۳۸۸،۲خ،۶۶ م/،۵۵/۳،BP
- ن‍ظری‍ات علم الکلام ع‍ن‍د الشیخ ال‍م‍ف‍ی‍د/ ب‍ق‍ل‍م: م‍ارت‍ین م‍ک‍درم‍وت(Mcdermott, Martin J.) ؛ ترجمه ع‍ل‍ی‌ه‍اش‍م.– م‍ش‍ه‍د: آس‍ت‍ان ق‍دس رضوی، ب‍ن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‍ه‍ای اسلامی،۱۳۷۱ . ۵۲۵ص. ۶ن،۷۴م/،۲۰۱/۷۴،BP
- ترتیب الام‍ال‍ی: ترتیب م‍وض‍وع‍ی لام‍ال‍ی ال‍م‍ش‍ای‍خ ال‍ث‍لاث‍ه: ال‍ص‍دوق، و ال‍م‍ف‍ی‍د،و ال‍طوس‍ی رف‍ع ال‍ل‍ه م‍ق‍ام‍ه‍م/ ت‍ال‍ی‍ف م‍ح‍م‍دج‍واد ال‍م‍ح‍م‍ودی.– ق‍م: ب‍ن‍ی‍ادم‍ع‍ارف اسلامی،۱۴۲۰ ق. =۱۳۷۶ . ۸الف،۲الف/،۱۲۹،BP
