سید محمد حسین طباطبایی و کتابخانه شیخ بهایی
(گزارشی از آثار علامه طباطبایی و منشورات مرتبط با ایشان در کتابخانه شیخ بهایی)
علی شفیعی
سید محمدحسین طباطبایی معروف به علامه طباطبایی همان گونه که خود نوشته است[1] در اسفند سال 1281 شمسی در شهر تبریز دیده بر جهان گشوده و در ۲۴ آبان ۱۳۶۰ در شهر قم دیده از جهان برگرفت و به خیل رفتگان بی برگشت رسید.
سخن از وی بسیار گفته شده- هر چند از این سبزاندیشانِ سروقامت هر چه بگوییم زیاده نیست- به همین جهت در این یادداشت که به بهانه سالگرد درگذشت آن عزیز تقدیم می شود، تلاش دارم تا به:الف) آثار موجود از علامه در کتابخانه شیخ بهایی دفتر تبلیغات خراسان، ب) آثار مرتبط با شخصیت و ویژگی های وی، ج) آثار مرتبط به نوشته های آن گرامی چه در قالب شرح و ترجمه و چه در قالب نقد و بررسی، نگاهی کوتاه بیندازم شاید که گامی از آن چه بر حسب وظیفه باید در برابر این شریف انسان هایی که اخلاق، دانش و زیست اجتماعی انسان ها وام دار آنان است بردارم و برداریم را اداء کرده باشم.
این یادداشت سه محور دارد:
الف) آثار علمیِ تالیفی مرحوم سید محمد حسین طباطبایی
مرحوم طباطبایی البته بر خلاف برخی پیشینیان و پسینیان بعد از خویش پُر نوشته نیست اما به اذعان بسیاری از علاقمندان و شاگردان و پژوهشگران خوش نوشته است. در جایی نوشته بودم نوشته ای را باید گرامی داشت که حداقل یکی از این سه کار را کرده باشد: 1. دانش، موضوع و یا مساله ای را گامی به پیش برده باشد و نکته ای و نظریه ای را بر آن دانش و موضوع افزوده باشد، 2. تبیین و تقریری جدید از آن موضوع و یا مساله را ارائه داده باشد و3. یا حداقل صورتی جدید و ساختاری نوپیدا را در آن دانش و موضوع به تصویر کشیده باشد.
گمان نویسنده بر آن است که علامه طباطبایی در آن چه تولید کرده است در فلسفه، تفسیر، اصول و برخی محورهای دیگر تلاش کرده است در اغلب آثار ارزشمندش به یکی از این سه ساحت توجه کند، هر چند البته نمی توان از برخی آثار آن گرامی که از این سه نکته خالی اند نیز چشم پوشی کرد.
الف/ 1) آثار فلسفی مرحوم طباطبایی
آغاز و فرجام فلسفه (بدایه الحکمه و نهایه الحکمه)
مرحوم طباطبایی دو کتاب با نام «بدایه الحکمه» و «نهایه الحکمه» دارند که تلاش کرده اند در این کتاب یک دوره کامل مباحث فلسفی را گزارش و به تصویر بکشند. حداقل نکته ای که این تولید علامه را توجیه پذیر می کند این است که وی با ابتکار عمل تلاش کرده تا ضمن دادن ترتیب منطقى مسائل فلسفى و آن مسائل را به‌صورت متون درسى تنظیم کند نکته ای که آثار فلسفی پیشین فاقد آن بودند.
کتاب بدایه الحکمه با این ویژگی کتاب شناختی در کتابخانه شیخ بهایی ثبت است: بدایه الحکمه/ تالیف علامه طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ترجمه علی شیروانی هرندی.–ت‍ه‍ران: [بی ن‍ا، بی تا]. ۱۹۳ص. ۴۴۵ب،۲ط/،۷۵۳،B و کتاب نهایه الحکمه ایشان نیز با این مشخصات کتاب شناختی ثبت است: نهایه الحکمه/ محمد حسین طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ترجمه م‍ه‍دی ت‍دی‍ن.– ت‍ه‍ران:[بی ن‍ا، بی تا]. ۴۲۵ ص. ۹۴۲ن،۲ط/،۷۵۳،B
اصول فلسفه و روش رئالیسم
طباطبایی رحمه الله علیه در اثر دیگر فلسفی اش از این نوآوری شکلی گام ها پیش تر رفته و با تفکیک حقایق از اعتباریات، به تفاوت ها و ویژگی های هر یک از این دو امر پرداخته است. ایشان، با تبیین این قاعده که مسائل جهان و هستى‌هاى خارجى، از علوم حقیقى و قابل اثبات با براهین دقیق علمى است، ولى علوم اعتبارى، مانند حقوق، فقه و … از حیطه براهین عقلى خارج است، توانست مرزهاى حکمت عملى و حکمت نظرى را مشخص کند.
این کتاب با این ویژگی ها در کتابخانه شیخ بهایی موجود است: اصول فلسفه و روش رئالیسم/ محمد حسین طباطبایی؛ م‍ق‍دم‍ه و پ‍اورق‍ی‌ب‍ق‍ل‍م م‍رت‍ض‍ی م‍طه‍ری.– ت‍ه‍ران: ص‍درا، ت‍اری‍خ م‍ق‍دم‍ه ۱۳۳۲، ترجمه عربی این اثر نیز که توسط ابورغیف ترجمه شده با این ویژگی کتاب شناختی در کتابخانه موجود است: اصول ال‍ف‍ل‍س‍ف‍ه و ال‍م‍ن‍ه‍ج ال‍واق‍ع‍ی/ تالیف محمد حسین ال‍طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ت‍رج‍م‍ه‌ع‍م‍ار ابورغیف؛ تقدیم و ت‍ع‍ل‍ی‍ق م‍رت‍ض‍ی م‍طه‍ری.– ب‍ی‍روت: م‍وس‍س‍ه ام ال‍ق‍ری،۱۴۲۲ق.
مجموعه رسائل
مرحوم طباطبایی همان گونه که خود نوشته اند[1] پاره ای مباحث فلسفی را در ذیل عناوینی هم چون: رساله در برهان، رساله در اثبات ذات، رساله در افعال، رساله در اسماء و صفات و… به تصویر کشیده اند که این مباحث در کنار دیگر رسائل عرفانی و اخلاقی و…در مجموعه رسائل توسط مرحوم خسروشاهی تنظیم و در سه جلد ارائه شده است. مشخصات کتاب شناختی این رسائل به این گونه است : مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP
بررسی پاره ای مباحث فلسفی
مرحوم طباطبایی علاوه بر آن چه آمد پاره ای مسائل فلسفی را نیز به صورت مستقل گاه در پاسخ به برخی شاگردان و دیگر گاه به مناسبت هایی خاص مورد اشاره و گفتگو قرار داده اند که این مجموعه مسائل در کنار پاره ای مباحث قرآنی و اجتماعی دیگر ذیل عنوان«بررسی های اسلامی» در دو جلد توسط مرحوم خسرو شاهی گردآوری و منتشر شده اند. مشخصات کتاب شناختی این مجموعه مباحث به این گونه است : بررسی های اسلامی/ محمدحسین طباطبایی؛ به کوشش: سید ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP
پاره ای مباحث فلسفی و عرفانی
از دیگر آثار مرحوم طباطبایی که هم فلسفی است و هم نگاه های عرفانی دارد و لذا آن ها نمی توان فلسفی محض دانست مجموعه رسائل سه گانه ایشان است که بعدها با عنوان« انسان از آغاز تا انجام» منتشر شد. این کتاب محصول سه رساله ایشان با عنوان‌هاى« الانسان قبل الدنیا»،« الانسان فی الدنیا» و« الانسان بعد الدنیا» است که توسط مرحوم سیدهادی خسروشاهی گردآوری و در کتابخانه با این مشخصات ثبت است: انسان از آغاز تا انجام/ محمدحسین طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ترجمه و تعلیقات: ص‍ادق‌لاری‍ج‍ان‍ی.– به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم: ب‍وس‍ت‍ان کتاب قم (م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر تبلیغات اس‍لام‍ی‌ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه قم)،۱۳۸۷ . ۳۵۲ص. ۱۳۸۷،۸۰۴۱الف،۲ط/،۲۲۲،BP
الف/2) اصول فقه
حاشیه ال‍ک‍ف‍ای‍ه
کفایه مرحوم آخوند خراسانی یکی از منابع مهم در اصول فقه شیعی است و پس از انتشار آن مورد توجه اصولیان و صاحب نظران بوده است به گونه ای که برخی فهم آن را نشان اوج معرفت اصولی دانسته اند. مرحوم علامه طباطبایی هر چند کتاب مستقل و کاملی در اصول فقه ندارند
[1] . ر.ک.به:طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی های اسلامی، به کوشش: سیدهادی خسروشاهی، ج1، ص19، زندگی من.
ولی دغدغه های اصول فقهی ایشان منتهی به حاشیه نویسی وی بر کفایه الاصول مرحوم آخوند شده است که انصافاً پاره ای حواشی ایشان خواندنی و مهم هستند. به عنوان نمونه حاشیه ایشان بر این عبارت صاحب کفایه که می نویسد: و دعوی العلم الاجمالی بوقوع التحریف… خواندنی است که اصحاب اندیشه حتماً آن را ملاحظه کرده اند. حاشیه ال‍ک‍ف‍ای‍ه [آخوند خراسانی]/ من م‍ص‍ن‍ف‍ات محمد ح‍س‍ی‍ن‌ال‍طب‍اطب‍ائ‍ی.– [بی جا]: ب‍ن‍ی‍اد علمی و ف‍ک‍ری علامه طباطبایی با ه‍م‍ک‍اری‌ن‍م‍ای‍ش‍گ‍اه و ن‍ش‍ر کتاب، [بی تا]. ۷۰۳۶ک،۳آ/،۱۵۹/۸،BP.
اصول فلسفه و روش رئالیسم(مقاله ششم: ادراکات اعتباری)
مرحوم طباطبایی در مجموعه مقالات اصول فلسفه و روش رئالیسم مقاله ای دارند به نام «ادراکات اعتباری» که هر چند خاستگاه و محط آن فلسفه است اما به دو دلیل می توان آن را در ضمن آثار اصولی مرحوم طباطبایی نیز گزارش کرد. 1. به آن دلیل که این مقاله در اصول و فقه که اشراب آن از جمله از اصول است تاثیرگذار است همان سان که خود مرحوم علامه در همین مقاله ششم در بخش اعتباریات بعدالاجتماع به مباحث و مقولاتی از این جنس پرداخته است، 2. دو دیگر آن که در میان دانش پژوهان فقه و اصول سخنِ فراوان از بحث اعتباریات و نقش آن در اصلاح پاره ای مباحث اصولی و فقهی به میان آمده است به گونه ای که آن را ماهیتی اصول فقهی داده است. البته در مورد این مقاله کتاب ها و یادداشت هایی نوشته شده که در نوبتی بعدی به آن ها اشاره خواهد شد.
این مقاله که در ضمن این کتاب منتشر شده مشخصات کتاب شناختی آن به این شرح است: اصول فلسفه و روش رئالیسم/ محمد حسین طباطبایی؛ م‍ق‍دم‍ه و پ‍اورق‍ی‌ب‍ق‍ل‍م م‍رت‍ض‍ی م‍طه‍ری.– ت‍ه‍ران: ص‍درا، ت‍اری‍خ م‍ق‍دم‍ه ۱۳۳۲ -. ۶۵الف،۲ط/،۷۵۳،B
الف/3) تفسیر و علوم قرآنی
المیزان فی تفسیر القرآن
مهم ترین تفسیر دوران معاصر که هم توانسته است پدیده آوردند روشی نوپیدا در ساحت تفسیر باشد و هم بسیار مورد توجه اصحاب نظر قرار گیرد تفسیر «المیزان فی تفسیر القرآن» است. این تفسیر که رویکردی فلسفی اجتماعی دارد پس از انتشار مورد استقبال قرار گرفت و چند دهه است که مورد گفتگو در محافل علمی و پژوهشی است. این کتاب با این مشخصات کتاب شناختی در کتابخانه شیخ بهایی ثبت است: المیزان فی تفسیر القرآن/ تالیف محمدحسین ال‍طب‍اطب‍ائ‍ی.– قم:اس‍م‍اع‍ی‍ل‍ی‍ان، [بی تا]. ۹م،۲ط/،۹۸،BP.
قرآن در اسلام
مرحوم طباطبایی همان گونه که خود نوشته اند کتابی دارند در علوم قرآنی با عنوان«قرآن در اسلام» که سخنان شنیدنی در استقلال در فهم قرآن دارند که این کتاب در کتابخانه با این مشخصات ثبت شده است: قرآن در اسلام/ محمدحسین طب‍اطب‍ائ‍ی.– ت‍ه‍ران: دارال‍ک‍ت‍ب الاس‍لام‍ی‍ه،۱۳۵۰. ۱۷۲ص. ۴ق،۲ط/،۶۹،BP
رساله ای در باره وحی
سیدمحمدحسین طباطبایی علاوه بر آن چه گزارش شد در خصوص مقوله وحی با توجه به اهمیت آن رساله ای مستقل دارند که در مجموعه رسائل منتشر شده است. مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP.
الف/4 کلام و عرفان
یکی دیگر از ساحت هایی که مرحوم طباطبایی آن جا دست به خلق آثار خواندنی زده که نشان می دهد از دغدغه های ایشان بوده است دانش کلام و پاره ای مباحث آن بوده است.
رسائل توحیدی
مرحوم علامه در این رساله ها از منظر یک متکلم شیعی تلاش کرده است که گزارش گر آراء شیعی در مقولاتی مثل: اسماء الهی، افعال الهی، و … باشد که این مجموعه در قالب یک کتاب با عنوان«رسائل توحیدی» و به تحقیق : علی شیروانی هرندی منتشر شده است. مشخصات کتاب شناختی این اثر در کتاب خانه مرحوم شیخ بهایی بدین ترتیب است: رسائل توحیدی/ م‍ول‍ف محمد حسین طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ترجمه و تحقیق ع‍ل‍ی‌ش‍ی‍روان‍ی هرندی.– ت‍ه‍ران: [بی ن‍ا، بی تا]. ۲۳۱ص. ۵۴ر،۲ط/،۷۵۳،B .
ولایت و شیعه شناسی
یکی دیگر از ساحت هایی که مورد توجه مرحوم طباطبایی بود مقوله ولایت و تشیع بوده است. مجموع آثار این عزیز نشان می دهد ولایت، امامت و تشیع از دغدغه های جدی وی بوده است و لذا تلاش کرده است تا به مناسبت تالیف آثار فلسفی، کلامی و تفسیری به این بحث ورود پیدا کرده و به آن بپردازد.
رساله «علی و فلسفه الهی»
این رساله که در مجموعه رسائل گردآوری شده توسط مرحوم خسروشاهی بازتاب یافته است را به این هدف نوشته تا گزارشگر پاره ای از سخنان امام علی (ع) باشد که سویه های فلسفی دارند و یا به تعبیر ایشان «یک سلسله مسائل مشکل فلسفی» را بیان کرده اند. مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP.
رساله الولایه(ولایت نامه)
این رساله نیز که با سویه ای عرفانی تدوین شده است در مجموعه رسائل منتشر شده است. مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP.
رساله علم امام
این رساله کلامی نیز که در مجموعه رسائل منتشر شده بدنبال جریانی در دهه 40 بود که مباحثی در مورد علم امام و ارتباط آن با مقوله عاشورا مطرح شده بود بازتاب یافت. مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP.
شیعه در اسلام
یکی از آثار خواندنی مرحوم طباطبایی در شیعه شناسی کتاب «شیعه در اسلام» است. ایشان در این کتاب پس از اشاره به کیفیت پیدایش جریان تشیع، گزارشگر معتقدات شیعی در موضوعاتی هم چون: خداشناسی، پیغمبرشناسی، معادشناسی و…است. مشخصات کتاب شناختی این اثر در کتاب خانه شیخ بهایی عبارت است از: شیعه در اسلام/ محمد حسین طباطبایی؛ به کوشش س‍ی‍ده‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب (م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه قم)،۱۳۸۶ . [۲۱۶]ص. ۹ش،۲ط/،۲۱۱/۵،BP
الف/5) حدیث شناختی و سنن النبی
یکی دیگر از ساحت هایی که مرحوم طباطبایی به آن ورود پیدا کرد و از قضا موجبات عکی العمل هایی نیز در جریان حدیث نگاری سنتی شد ورود ایشان به مقوله حدیث شناسی و نقد وبررسی آن از یک سو و توجه به سنت نبوی در عرصه زیست انسانی از سوی دیگر بود.
تعلیقات بر بحارالانوار و اصول کافی
گزارش این تعلیقات را در مجموعه رسائل جلد سوم می توان دید. تعلیقه های ایشان که گاه تفسیری و تحلیلی و در پاره ای موارد انتقادی است خواندنی است. این تعلیقات در مجموعه رسائل با این کتاب شناختی منتشر شده اند. مجموعه رسائل/ محمدحسین طباطبایی؛ گ‍ردآورن‍ده ه‍ادی‌خ‍س‍روش‍اه‍ی.– قم: م‍وس‍س‍ه ب‍وس‍ت‍ان کتاب ( م‍رک‍ز چ‍اپ و ن‍ش‍ر دفتر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌اس‍لام‍ی ح‍وزه ی ع‍ل‍م‍ی‍ه قم )،۱۳۸۷ . ۱۳۸۷،۳م،۲ط/،۲۰۰/۴،BP.
سنن النبی
این اثر مرحوم طباطبایی البته بیشتر یک اثر تربیتی و اخلاقی است که مورد توجه افکار عمومی هم قرار گرفت. این کتاب با این مشخصات در کتابخانه شیخ بهایی موجود است. سنن النبی(ص)/ تالیف محمد حسین ال‍طب‍اطب‍ائ‍ی؛ ترجمه و تحقیق ب‍ق‍ل‍م‌م‍ح‍م‍د هادی فقهی.– ت‍ه‍ران: اس‍لام‍ی‍ه،۱۳۵۴ ،۱۳۷۰ . ۴۱۱ص.: نمونه. ۹س،۲ط/،۲۴/۴۶،BP
